قنات چیست و چه اهمیتی در صنعت آب ایران دارد؟

علیرقم پیشرفت های فناوری در طول زمان، قنات ها از زمان های بسیار دور تا به امروز منبع آبی قابل اعتمادی در صنعت آب ایران هستند و مقدار آب قابل توجهی را برای جبران کمبود بارندگی به ارمغان می آورند. بیشتر مناطق مرکزی ایران گرم و خشک است و زندگی در این مناطق بدون باران کافی و آب روان غیرممکن است، اما ایرانیان از سیستم قنات برای رفع نیاز آبی خود و بارورسازی بیابان های خشک استفاده کردند. با این اختراع منحصر به فرد می توان مقادیر قابل توجهی آب زیرزمینی را جمع آوری کرد و به سطح آب آورد. مناطق گرم و خشک بقیه جهان مانند استرالیا خالی از سکنه هستند اما به لطف این دستاورد، شهرها و روستاهای زیادی در دل بیابان¬های ایران وجود دارد که محصولات کشاورزی آنها از جمله میوه، سبزیجات و دانه های روغنی صادر می شود. قنات ها گواهی استثنایی از سنت های فرهنگی و تمدن در مناطق کویری با آب و هوای خشک است. سیستم قنات را رومی ها از ایرانیان آموختند و بعدا سرزمین های شمالی آفریقا را فتح کردند و فناوری آموخته شده را به این مناطق خشک معرفی کردند. قنات قصبه در شهر گناباد در ردیف قدیمی ترین قنات هاست.

سه رشته از قنات های شاخص در کشور عزیزمان ایران به شرح جدول زیر می باشد:

 

تعریف سیستم قنات در صنعت آب

از بالا به نظر می رسد که یک سری سوراخ در سطح خشک کویر سوراخ شده است، اما صد فوت زیر چاله های اسرارآمیز، تونل باریکی آب را از سفره ای دور به مزارع و روستاهایی می برند که بدون آن وجود نداشتند. قنات ها از شگفتی های مهندسی سه هزار ساله هستند که هنوز هم بسیاری از آنها در ایران مورد استفاده قرار می گیرند.

 

 

اولین قدم برای حفر قنات، شناسایی آب در بالادست معمولا در دامنه کوه و ابتدای دست است. محل این سفره های آب زیرزمینی توسط کارشناسان قنات حدس زده می شود و سپس با حفاری چاه¬های آزمایشی، پایداری آن را می سنجند. پس از اطمینان از پایداری سفره آب زیرزمینی حفاران شروع به حفر مادر چاه قنات می کنند. قطر مادر چاه معمولا یک متر است. لازم به ذکر است که حفاری باید در یک فصل خشک باید انجام شود. مرحله دوم محاسبه مسیر و شیب کانال زیرزمینی بر اساس محل خروجی قنات می باشد. شیب و طول مسیر قنات با روش های سنتی و به کمک مهارت قنات کاران با تجریه که طی قرن ها به دست آمده، محاسبه می شود. زاویه شیب تونل باید به اندازه ای تند باشد که به آب اجازه دهد آزادانه و بدون راکد شدن جریان داشته باشد لازم به ذکر است اگر شیب خیلی زیاد باشد باعث فرسایش و فروریختن قنات می-شود. حفره های منظمی که در سطح زمین از منبع آب تا مظهر قنات قابل مشاهده هستند، میله های قنات هستند که برای آزاد کردن غبار، تامین اکسیژن قنات کاران و امکان حذف آلودگی ها در مسیر کانال قنات، حفر می شوند. در نهایت کانال قنات به سطح زمین می‌رسد و سبب تشکیل واحه های زنده می شود.

 

 

حفر قنات کار دشواری است و حتی پس از تکمیل آن هم نیاز به نگهداری سالانه دارد. هر بهار کارشناسانی به داخل قنات ها می روند تا مشکلات آن ها را شناسایی و حل کنند. به همین دلیل است که قنات های ایرانی با این قدمت هنوز باقیمانده اند و برخی از آن ها مورد استفاده قرار می گیرند.

اهمیت قنوات در صنعت آب ایران

با توجه به اینکه پیدایش قنوات توسط ایرانیان باستان انجام شده است، یونسکو در سال 2016 یازده قنات ایران در فهرست میراث جهانی ثبت کرد و گفت که سیستم قنات ایرانی گواهی استثنایی بر سنت آبرسانی به مناطق خشک برای حمایت از سکونتگاه ها است.

اسامی برخی از قنوات ثبت شده ایران عبارتند از:

• قصبه در گناباد،
• بلده در فردوس،
• زارچ در حسن آباد،
• آسیاب آبی میرزانصرالله در مهریز
• ، جوپار در کرمان،
• اکبرآباد و قاسم آباد در بم و ...

ایران اکنون در فهرست نظام‌های میراث کشاورزی مهم جهانی دو نظام ثبت ‌شده‌ی مرتبط به قنات دارد:

1.    نظام کشاورزی آبیاری مبتنی بر قنات شهرستان کاشان
2.   نظام زراعت زعفران مبتنی بر قنات شهرستان گناباد

با این حال ثبت جهانی (میراث فرهنگی جهانی) فقط در پنج استان یزد، خراسان رضوی، کرمان، اصفهان و مرکزی انجام شده است و به نظر می‌رسد که با توجه به گسترش تاریخی قنات از ایران به سایر مناطق جهان مطابق تصویر زیر در سالیان دور بوده است فلذا جهت جهانی نمودن این میراث بزرگ بایستی در استان های بیشتری این عمل انجام شود.

 

نحوه تقسیم آب در قنات

برای تقسیم آب در قنات از روشی به نام تشته یا ساعت آبی استفاده می شده که در تمام ایران و قنات ها متداول بوده و از نزاع بین کشاورزان بر سر آب جلوگیری می­کرده است. این روش و به شرح زیر است:

ظرفی به نام تشته یا فنجان می ساختند که سوراخی در کف آن قرار داشته و این تشته در ظرفی بزرگ تر که دارای آب بوده قرار می گرفته است. یک جرعه یا تشته برابر است با هربار که فنجان سوراخ دار پر شده، غرق می شود و به کف ظرف بزرگتر پرآب برخورد میکند. مثلا در شهرستان بهاباد یک تشته آب برابر با 12 دقیقه آب است، لازم به ذکر است که ظرف تشته و ابعاد سوراخ آن را به گونه ای می ساختند که یک شبانه روز حتما بر زمان مربوط به یک تشته آب قابل تقسیم باشد. طبق این زمان گفته شده، در شهرستان بهاباد یک شبانه روز برابر 120 تشته است. با توجه به اینکه تشته یک واحد کوچک است از واحد شبانه روز، طاق و نیم طاق هم استفاده می شده که هر طاق معادل 12 ساعت آب و هر نیم طاق معادل 6 ساعت آب بوده است.

طاق­سر سرآغاز مدار آبیاری و طاق­دار کسی بوده که در هر روز بیشترین سهم آب یا تشته را داشته و آن روز مدیریت آب به عهده او بوده و بقیه مالکان سهم آب خود را از ایشان تحویل می گرفتند.

 

اهمیت مهندسین مشاور صنعت آب در احیای قنوات

با توجه به بازدیدهای میدانی توسط کارشناسان مجرب و باسابقه از پروژه های قنوات در سنوات گذشته و خشکسالی های اخیر، نیاز مبرم کشور به استحصال آب از قنوات (کشاورزی و آب شرب) اهمیت بیشتری پیدا کرده است، با تداوم خشکسالی این امر نیازمند اختصاص اعتبار بیشتری جهت عملیات اجرایی احیا، مرمت و بازسازی قنوات می باشد، در غیر اینصورت کشور ایران متحمل صدمات جبران ناپذیری خواهد شد.

یکی از راهکارها برای برون رفت از وضعیت کنونی کم آبی کشور این است که با مطالعه و بازدیدهای دقیق و کارشناسی از قنوات، نسبت به آسیب شناسی، اولویت بندی عملیات اجرایی متناسب با هر منطقه، عملیات نگهداری و بهره برداری قنات اقدامات لازم را طبقه بندی کرد و در این راستا اقدامات لازم را انجام داد. این امر مستلزم نگاه ویژه دست اندرکاران و همکاری کشاورزان می باشد.

مقاله پیشنهادی: وظایف مهندسین مشاور 

کلام آخر 

قنات یک راه حل باستانی برای تامین آب در صنعت آب ایران است. اما با ظهور تکنولوژی های جدید، چاه های عمیق جایگزین قنات در صنعت آب شدند. حفر این چاه ها بدون هیچ برنامه ریزی مناسب، سبب خشک شدن 90 درصد قنات ها شده اند به طوری که حتی امکان احیای مجدد آن ها وجود ندارد. با توجه به اهمیت آب در زندگی، حفظ این سازه های باستانی از اهمیت بالایی برخوردار است.